Cán cân thương mại là gì và cán cân của Việt Nam đang ở mức nào?

Trong lĩnh vực kinh tế nói chung và sự tăng trưởng kinh tế của một quốc gia nói riêng, cụm từ “Cán cân thương mại” được sử dụng rất phổ biến. Tuy nhiên đây là khái niệm mà không phải ai cũng hiểu rõ. Cán cân thương mại có vai trò không nhỏ đối với nền kinh tế của một đất nước. Vậy cán cân thương mại là gì? Những yếu tố nào tác động đến cán cân thương mại?

Tìm hiểu về cán cân thương mại

Để hiểu về cán cân thương mại, việc nắm rõ khái niệm cũng như các yếu tố tác động là rất cần thiết.

Cán cân thương mại là gì?

Cán cân thương mại (tiếng Anh là Balance of trade) là mức chênh lệch giữa xuất khẩu và nhập khẩu hàng hoá (X - M), còn gọi là xuất khẩu ròng (NX). Cán cân thương mại được các quốc gia quan tâm vì nó ảnh hưởng tới sản lượng trong nước (NX là thành tố của tổng sản phẩm quốc nội - GDP), vấn đề việc làm và cán cân đối ngoại. 

Hiểu một cách đơn giản nhất, cán cân thương mại phản ánh những thay đổi trong xuất khẩu và nhập khẩu của một quốc gia trong một khoảng thời gian nhất định (có thể quý hoặc năm) cũng như mức chênh lệch giữa chúng (xuất khẩu trừ đi nhập khẩu). Khi mức chênh lệch lớn hơn 0, thì cán cân thương mại có thặng dư. Khi mức chênh lệch nhỏ hơn 0, thì cán cân thương mại có thâm hụt và khi mức chênh lệch bằng 0, cán cân thương mại ở trạng thái cân bằng.

Cán cân thương mại là gì?

Các yếu tố ảnh hưởng đến cán cân thương mại

Cán cân thương mại của một quốc gia chịu sự ảnh hưởng của nhiều yếu tố, trong đó có các yếu tố cơ bản sau đây:

Nhập khẩu

Nhập khẩu có xu hướng tăng khi tổng sản phẩm quốc nội - GDP tăng và thậm chí còn tăng nhanh hơn. Sự gia tăng của nhập khẩu khi GDP tăng phụ thuộc xu hướng nhập khẩu biên (MPZ). MPZ là phần của GDP có thêm mà người dân muốn chi cho nhập khẩu. Ví dụ: MPZ bằng 0,2 nghĩa là cứ 1 đồng GDP có thêm thì người dân có xu hướng dùng 0,2 đồng cho nhập khẩu.

Ngoài GDP, nhập khẩu còn phụ thuộc giá cả tương đối giữa hàng hóa sản xuất trong nước và hàng hóa sản xuất tại nước ngoài. Nếu giá cả trong nước tăng tương đối so với giá thị trường quốc tế thì nhập khẩu sẽ tăng lên và ngược lại.

Ví dụ: Nếu giá xe đạp sản xuất tại Việt Nam tăng tương đối so với giá xe đạp tại Nhật thì người dân có xu hướng tiêu thụ xe đạp Nhật nhiều hơn nên hoạt động nhập khẩu xe đạp cũng tăng lên.

Xuất khẩu

Diễn biến xuất khẩu phụ thuộc vào tình hình giá cả của nước khác, vì giá trị nhập khẩu của nước này lại chính là giá trị xuất khẩu của nước khác. Bởi vậy xuất khẩu chủ yếu phụ thuộc vào sản lượng và thu nhập của các quốc gia bạn hàng. Trong các mô hình kinh tế, xuất khẩu thường được coi là yếu tố tự định.

Tỷ giá hối đoái

Đây chính là yếu tố quan trọng có tác động trực tiếp đến giá tương đối giữa hàng hóa sản xuất trong nước với hàng hóa trên thị trường quốc tế. Khi tỷ giá đồng tiền của một quốc gia tăng lên thì giá cả của hàng hóa nhập khẩu sẽ trở nên rẻ hơn, trong khi giá hàng xuất khẩu lại trở nên đắt đỏ hơn.

Vì thế việc tỷ giá đồng nội tệ tăng lên sẽ gây bất lợi cho xuất khẩu và thuận lợi cho nhập khẩu, kết quả là xuất khẩu ròng giảm. Ngược lại, khi tỷ giá đồng nội tệ giảm xuống, xuất khẩu sẽ có lợi thế trong khi nhập khẩu gặp bất lợi và xuất khẩu ròng tăng lên.

Ví dụ: Một bộ bát đĩa Việt Nam có giá 70.000 VNĐ và một bộ bát đĩa tương đương của Trung Quốc có giá 33 CNY (nhân dân tệ). Giả sử tỷ giá hối đoái là 2000 VNĐ = 1 CNY thì bộ bát đĩa Trung Quốc sẽ được bán ở mức giá 66.000 VNĐ trong khi bộ bát đĩa tương đương của Việt Nam là 70.000VNĐ.

Trong trường hợp này, bộ bát đĩa của Trung Quốc có lợi thế cạnh tranh hơn. Giả sử, tỷ giá hối đoái thay đổi thành 2300 VNĐ = 1 CNY thì lúc này bộ bát đĩa Trung Quốc có giá bán là 75.900VNĐ và kém lợi thế cạnh tranh hơn so với bộ bát đĩa Việt Nam.

Tỷ giá hối đoái là yếu tố quan trọng nhất trong cán cân thương mại

Thu nhập

Khi thu nhập trong nước  tăng, nhu cầu nhập khẩu hàng hóa cũng đồng thời tăng theo. Khi kinh tế nước ngoài tăng trưởng, họ cũng tăng nhu cầu nhập khẩu hàng hóa từ nước khác và làm cho xuất khẩu của đối tác thương  mại tăng theo. Mức thu nhập của người  tiêu  dùng trong nước và người tiêu dùng nước ngoài đều ảnh hưởng đến cán cân thương mại.

Tỷ lệ trao đổi

Tỷ lệ trao đổi là yếu tố biểu  hiện giá mà một nước có thể chấp nhận trả cho hàng hóa nhập khẩu với giá xuất  khẩu của  nước đó. Hiểu một cách đơn giản đây chính là tỷ số giữa giá xuất khẩu và giá nhập khẩu. Do đó, tỷ lệ trao đổi có ảnh hưởng đến cán cân thương mại.

Các chính sách thương mại và phát triển kinh tế

Các chính sách thuế, bảo hộ hàng hóa trong nước sẽ ảnh hưởng mạnh đến cán cân thương mại. Theo đó, nó sẽ hạn chế nhập khẩu một số mặt hàng để cải thiện cán cân thương mại. Bên cạnh đó, các chính sách liên quan đến phát triển kinh tế và xuất nhập khẩu khác sẽ tác động mạnh đến cán cân thương mại.

Ngoài một số yếu tố nói trên, cán cân thương mại còn phụ thuộc vào cơ cấu của nền kinh tế và chiến lược phát triển công nghiệp của quốc gia, các chu kỳ kinh tế của quốc gia và thế giới...

Hoạt động xuất nhập khẩu tại cảng Hải Phòng

Vai trò của cán cân thương mại đối với nền kinh tế

Đối với bất cứ một quốc gia nào, cán cân thương mại có vai trò rất quan trọng, phản ánh nhiều khía cạnh khác nhau:

- Cán cân thương mại là yếu tố giúp các quốc gia nhìn ra được những thay đổi trong việc xuất nhập khẩu và thấy được mức độ chênh lệch trong các thời gian cụ thể. Đối với một quốc gia, xuất - nhập khẩu đôi lúc có thể xem là nguồn thu (chính), nó thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Mà cán cân thương mại lại chính là một trong những yếu tố phản ánh rõ rệt những thay đổi trong xuất nhập khẩu.

- Cán cân thương mại góp phần thể hiện sự cung cầu tiền tệ của một đất nước, sự thay đổi hối đoái của đồng nội tệ trên đồng ngoại tệ. Nghĩa là cán cân thương mại có thể sẽ nói lên được khả năng cạnh tranh của một quốc gia trên thị trường quốc tế.

- Cán cân thương mại giúp một quốc gia có thể đưa ra được các chính sách và những phương án thích hợp, hiệu quả để đảm bảo được nền kinh tế vĩ mô của quốc gia đó. Bởi nhờ vào tình hình của cán cân thương mại, giúp quốc gia đưa ra được kết luận về tình trạng cán cân vãng lai và những ảnh hưởng của nó lên nền kinh tế vĩ mô.

- Cán cân thương mại thể hiện mức đầu tư, thu nhập và tiết kiệm của một quốc gia trên cán cân thanh toán. Nếu cán cân thương mại có thâm thụt thì nghĩa là quốc gia đó đã chi nhiều hơn là thu, tiết kiệm cũng như ít hơn đầu tư. Căn cứ vào điều này mà có thể đưa ra được những chính sách để cải thiện tốt hơn và nhằm đảm bảo nền kinh tế phát triển ổn định, lâu dài hơn

Công thức tính cán cân thương mại

Cán cân thương mại phải ánh giá trị xuất khẩu - nhập khẩu và mức chênh lệch giữa chúng cho nên để tính toán cán cân thương mại, bạn dựa trên công thức tính sau đây:

Mối quan hệ giữa cán cân thương mại và tỷ giá hối đoái

Như đã nói ở trên, tỷ giá hối đoái là một yếu tố quan trọng, tác động mạnh đến cán cân thương mại. Có thể nói giữa cán cân thương mại và tỷ giá hối đoái có mối quan hệ qua lại lẫn nhau. Theo đó:

- Tác động của cán cân thương mại lên tỷ giá hối đoái: Trong quá trình xuất nhập khẩu nếu như một quốc gia có xuất khẩu nhiều hơn nhập khẩu thì đồng nghĩa với việc nhu cầu của quốc gia này đang tăng cao và nhu cầu về tiền của họ cũng ở mức cao. Khi cung cao thì đồng nghĩa với việc đồng tiền tăng giá. Tức là nếu như một đất nước có lượng nhập khẩu nhiều hơn xuất khẩu thì nhu cầu về tiền của nước này thấp và đồng tiền sẽ giảm giá trị so với giá trị bình thường của chúng.

- Tác động của tỷ giá hối đoái đến cán cân thương mại: Khi tỷ giá hối đoái giảm sẽ lại ảnh hưởng đến sự phát triển của cán cân thương mại. Tức là khi mà đồng tiền của nước này tăng nghĩa là các mặt hàng của họ đắt hơn, người ta sẽ mất nhiều tiền hơn để mua mặt hàng đó. Vì đắt nên sẽ mua ít hơn và ngược lại nếu đồng tiền giảm tức là mặt hàng rẻ mà khi rẻ người ta sẽ mua nhiều từ đó dẫn đến cán cân thương mại của các nước cân bằng hơn.

Đọc ngay: Tỷ giá hối đoái và cán cân thương mại ảnh hưởng đến nhau như thế nào?

Giải đáp các vấn đề liên quan đến cán cân thương mại

Cán cân thương mại âm là gì?

Cán cân thương mại âm hay còn gọi cán cân thương mại thâm hụt. nghĩa là thu nhập từ xuất khẩu thấp hơn việc chi cho nhập khẩu. Hay hiểu một cách đơn giản là một quốc gia đang nhập khẩu nhiều hơn so với xuất khẩu. 

Cán cân thương mại âm sẽ được tính bằng công thức: Thâm hụt thương mại = Tổng giá trị nhập khẩu – Tổng giá trị xuất khẩu.

Thông thường thâm hụt thương mại xảy ra khi một quốc gia không sản xuất đủ hàng hóa cho công dân trong nước. Tuy nhiên, đôi khi thâm hụt thương mại lại là dấu hiệu cho thấy người tiêu dùng của quốc gia đó đủ giàu có để có thể mua nhiều hàng hóa hơn khả năng sản xuất của quốc gia đó.

Nguyên nhân thâm hụt cán cân thương mại

Có rất nhiều yếu tố tác động dẫn đến việc thâm hụt cán cân thương mại, dưới đây là một số nguyên do cơ bản:

- Do lạm phát tăng cao: Khi lạm phát tăng cao khiến việc cạnh tranh hàng hóa trong nước tăng hoặc khả năng cạnh tranh hàng hóa trong nước giảm, điều này dẫn đến xuất hiện tình trạng thâm hụt thương mại.

- Do chênh lệch giữa tiết kiệm và đầu tư:

• Đầu tư tăng cao: Khi chính sách tiền tệ nới lỏng sẽ làm giảm lãi suất trong nước từ đó làm tăng đầu tư trong nước.
• Mức tiết kiệm thấp: Tình trạng thâm hụt thương mại xảy ra khi người dân có mức tiết kiệm quá thấp. Một số sự tăng trưởng nóng của thị trường bất động sản và chứng khoán mang lại cho người dân cảm giác giàu hơn. Từ đó sẽ tăng chi tiêu và giảm đi phần tiết kiệm.

- Do thâm hụt ngân sách: Thâm hụt ngân sách sẽ thường đi kèm với thâm hụt cán cân thương mại. Tại Việt Nam, thâm hụt cán cân thương mại xảy ra do Việt Nam theo đuổi mục tiêu tăng trưởng kinh tế, đồng thời suy thoái kinh tế cũng buộc chính phủ tăng chi ngân sách. Ngoài ra còn do đầu tư tràn lan và không hiệu quả. Điều này thể hiện qua hệ số ICOR - hệ số sử dụng vốn.

- Chính sách giảm thuế nhập khẩu: Tại Việt Nam chính sách giảm thuế nhập khẩu được thực hiện theo các cam kết trong thỏa thuận thương mại khu vực và trong WTO.

- Cơ cấu hàng hóa xuất nhập khẩu: Tại Việt Nam chính là vấn đề thương mại tạo thương mại (tăng tỉ lệ xuất khẩu cũng đồng thời với tăng tỉ lệ nhập khẩu, 2/3 giá trị xuất khẩu là nguyên liệu nhập khẩu) và năng lực cạnh tranh của hàng hóa trong nước còn thấp. Ngoài ra, Việt Nam còn chưa gia nhập hoàn toàn vào chuỗi giá trị trong khu vực mà chỉ đóng vai trò là nơi lắp ráp.

Cán cân thương mại thâm hụt tốt hay xấu?

Cán cân thương mại thâm hụt vừa có tác động tốt và vừa có tác động xấu đến nền kinh tến. Theo đó:

Mặt tốt

- Khi việc sản xuất không đáp ứng đủ nhu cầu, nhập khẩu hàng hóa từ những quốc gia khác sẽ gia tăng. Việc tăng cường nhập khẩu hàng hóa nước ngoài sẽ giúp giảm giá hàng tiêu dùng trong nước vì tăng số lượng đối thủ cạnh tranh. Giá cả thấp cũng giúp giảm thiểu lạm phát của nền kinh tế trong nước. Nhập khẩu tăng còn làm đa dạng hóa mặt hàng và dịch vụ cho công dân của quốc gia đó.

- Nhập khẩu nhiều chứng tỏ một quốc gia đang phát triển mạnh và công dân nước đó cũng tiêu thụ nhiều hơn khả năng sản xuất trong nước. Như vậy lúc này cán cân thương mại thâm hụt là dấu hiệu nhận biết một quốc gia đang phát triển.

Mặt xấu

- Nếu một quốc gia có nhu cầu về hàng nhập khẩu nhiều hơn xuất khẩu, việc làm trong nước có thể bị mất đi. Những công ty trong nước không thể sản xuất với chi phí thấp hơn để cạnh tranh, điều này dẫn đến việc số lượng lao động bị cắt giảm, thu nhập của công nhân viên cũng giảm do sự cạnh tranh đến từ những hàng hóa nhập khẩu.

- Khi nhu cầu xuất khẩu giảm so với nhập khẩu, giá trị của tiền tệ sẽ giảm.

- Cán cân thương mại âm liên tục có thể tác động bất lợi đến lãi suất ở quốc gia đó. Áp lực giảm giá đối với đồng tiền của một quốc gia sẽ làm giảm giá trị của nó, khiến cho giá hàng hóa bằng đồng tiền đó đắt hơn. Nói cách khác nó có thể dẫn đến lạm phát. Để chống lạm phát, ngân hàng trung ương có thể ban hành các công cụ chính sách tiền tệ hạn chế bao gồm tăng lãi suất và giảm cung tiền. Cả lạm phát và lãi suất cao đều có thể gây trở ngại cho tăng trưởng kinh tế.

Cán cân thương mại dương là gì?

Cán cân thương mại dương hay còn gọi là cán cân thương mại thặng dư là khi thu nhập từ hoạt động xuất khẩu nhiều hơn chi cho hoạt động nhập khẩu. Nghĩa là một nền kinh tế có xuất khẩu nhiều hơn nhập khẩu.

Thặng dư thương mại đại diện cho một dòng tiền từ thị trường nước ngoài chảy vào nội địa. Nó trái ngược với thâm hụt thương mại, đại diện cho một dòng tiền chảy ra.

Tác động của cán cân thương mại thặng dư

Cán cân thương mại thặng dư (Thặng dư thương mại) có thể tạo ra việc làm và tăng trưởng kinh tế, nhưng cũng có thể dẫn đến giá cả và lãi suất cao hơn trong một nền kinh tế.

Cán cân thương mại của một quốc gia cũng có thể ảnh hưởng đến giá trị tiền tệ của nó trên thị trường toàn cầu, vì nó cho phép một quốc gia có quyền kiểm soát phần lớn tiền tệ của mình thông qua ngoại thương. Trong một số trường hợp, thặng dư thương mại giúp củng cố tiền tệ của quốc gia so với các loại tiền tệ khác, gây ảnh hưởng đến tỉ giá hối đoái. Tuy nhiên, vấn đề này còn phụ thuộc vào tỉ lệ hàng hóa và dịch vụ của một quốc gia so với các quốc gia khác, cũng như các yếu tố thị trường khác.

Xem ngay: Tài trợ thương mại: Lựa chọn tốt cho các doanh nghiệp xuất nhập khẩu để có thể lựa chọn giải pháp tốt nhất phát triển doanh nghiệp.

So sánh cán cân thương mại và cán cân thanh toán

Cán cân thương mại và cán cân thanh toán là hai khái niệm phổ biến trong kinh tế học và là chỉ tiêu kinh tế vĩ
mô quan trọng. Tuy nhiên, rất nhiều người nhầm lẫn hai thuật ngữ này là một khiến việc hiểu đúng và hiểu rõ về cán cân thương mại cũng như cán cân thanh toán chưa được sát.

Cán cân thanh toán và cán cân thương mại có sự giống và khác nhau

Thực tế hai khái niệm cán cân thương mại và cán cân thanh toán có sự giống và khác nhau. Bảng so sánh sau đây sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn.

Tình hình cán cân thương mại Việt Nam năm 2020

Theo Tổng cục Hải Quan, tổng trị giá xuất nhập khẩu hàng hoá của Việt Nam trong 8 tháng đầu năm 2020 đạt 336,92 tỷ USD; tổng trị giá xuất khẩu đạt 175,36 tỷ USD, tăng 2,3% và tổng trị giá nhập khẩu đạt 161,9 tỷ USD, giảm 2,4% so với cùng kỳ 2019.

Tính chung trong 8 tháng đầu năm, cán cân thương mại xuất siêu gần 13,5 tỷ USD, gấp gần 2,5 lần so với số thặng dư cùng kỳ năm 2019 (5,47 tỷ USD).

Trong tháng 8/2020, nước ta có 6 nhóm hàng xuất khẩu khác đạt kim ngạch từ 1 tỷ USD trở lên gồm: điện thoại và linh kiện 5,35 tỷ USD, tăng tới 24,8% so với tháng 7/2020; máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện đạt 4,2 tỷ USD (tăng 3,4%); dệt may đạt gần 2,97 tỷ USD (giảm 2,5%); máy móc, thiết bị, dụng cụ phụ tùng đạt gần 2,7 tỷ USD (tăng 17,6%); giày dép gần 1,4 tỷ USD (tăng 1%); gỗ và sản phẩm gỗ đạt 1,15 tỷ USD (tăng 1,9%).

Về nhập khẩu, nhóm hàng nhập lớn nhất là máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện với kim ngạch hơn 6 tỷ USD, tăng 7,6% so với tháng trước. Tính chung trong 8 tháng đầu năm, nhập khẩu máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện đạt 38,75 tỷ USD, tăng 15,6% và vẫn là nhóm hàng nhập khẩu lớn nhất.

Cán cân thương mại của Việt Nam theo từng tháng giai đoạn 2019 - 2020 (Nguồn ảnh: BizLive)

Cán cân thương mại có vai trò quan trọng với một đất nước. Qua cán cân thương mại, bạn có thể biết được nước đó trong tình trạng nhập siêu hay xuất siêu. Từ đó, chính phủ sẽ đưa ra các chính sách để điều chỉnh phù hợp với mục tiêu phát triển kinh tế mà đất nước đó đề ra.